Ağıt – Erzincan Kültür Atlası

ERZİNCAN KÜLTÜRÜNDE AĞIT

Doç. Dr. M. Abdullah ARSLAN

Ağıt

Ölüm hayatın yegane mirasıdır. Ölüme yazgılı insan, ölümle birlikte yaşarken, ölmeyi yaşarken hayatın temel sorusunun sadece hayatın bir anlamı olup olmadığını anlamak olmadığını, bilakis ölümün de varlığı ile yüzleşmek olduğunu fark eder. Ölümün varlığı ile yüzleşmek hayatı bir ağıta dönüştürmektir. Ölüme yazgılı hayatın dayanılmaz ağırlığı karşısında ağıtlar yakmaya başlar ve ağıt, varoluşun vazgeçilmeyen melodisi haline gelir. Ölüm sadece yaşadığımız, ama hiçbir zaman tecrübe edemediğimiz bir olgu olarak tam karşımızda durur. Sözlüklere bakacak olursak ağıt ya da mersiye “ölenin iyiliklerini alıp ağlamak, onun hakkında ağıt söylemek” anlamında Arapça mastar olan mersiye (risa’) “bu amaçla söylenen sözler” manasında isim olarak da kullanılır (Ulukütük, Kasım-Aralık 2016, S. 29: 50-52).

Ölüm merasimini ve ölüm hadisesini hikaye eden bir kelime vardır. Bu durum daha çok “yuğ” ve “sagu” kelimeleri ile karşılanmaktadır. Sagu kelimesi giderek yerini mersiye ve sonuçta ağıt kelimelerine bırakmıştır. Yok’tan geldiği söylenen yuğ kelimesinin nitekim Orhun Yazıtları’nda “katun yok bulmuş (ölmüş) erti” denilmektedir. Buradan hareketle kelimesinin yok’tan geldiği söylenebilir. Kaşgarlı Mahmut'a göre “yuğ” ölümden 3 veya 7 gün sonra verilen yemektir. 13. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesi ile yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla tarama sözlüğünün 14. asır kaynaklarından mesela Işıkname'den toplayarak verdiği bilgiye bakılırsa “sagu” ölünün iyiliklerini duyuran ağıt ve mersiye mânâsına gelmekte, aynı asırda “sagucu” kelimesi ile beraber “sagu kalmak” fiili de kullanılmaktadır. 15. asırda Ali Şir Nevai ise “ağıt” kelimesini “ağlama” mersiye, ölü için yazılan şey, diye almaktadır. Hunların defin törenine dair verilen bilgi ise İsa'dan önce 3. yüzyıla aittir. Çin kaynaklarından hareketle bu tespit yapılmıştır (Bali, 1997: 14-19).

Tarihin, ölümle ilgili ağıt ya da en eski mersiyenin de Kabil'in Habil'i öldürmesi üzerine Hz. Adem tarafından söylendiğini kaydettiğini yukarıda söylemiştik. Bundan binlerce yıl sonra Kerbela Vakası denilince İslam tarihinde akla Hz. Hüseyin'in şehit edilişi gelir. 10 Muharrem 61 (10 Ekim 680) de Ömer b. Sa'd b. Ebi Vakkas'ın askerleri tarafından Kerbela'da şehit edilmiş bu olay klasik edebiyatımızda Kerbela mersiyelerinin ve “maktel-i hüseyin”lerin çıkış noktası olmuştur. Edebiyatımızda ölümle ilgili duygu ve düşüncelerin dile getirildiği türler arasında Divan edebiyatındaki mersiyelerle halk edebiyatındaki ağıtlar önemli bir yer tutar. İdrak edilmesi için çeşitli dinler ve felsefi ekollerle düşünürler tarafından irdelenen ölüm 19. asrın başlarında romantizmin tesiri ile hemen her toplumun edebi eserlerine konu olmuştur. Türk edebiyatının da belli başlı temlerinden biri olan ölümün daha İslamiyet öncesinde sagu ve destanların asıl konusu olduğu ve bu edebi ürünlerden bazılarının günümüze kadar intikal ettiği bilinmektedir. Ölen kişilerin ardından düzenlenen yuğ törenlerinde ağıtlar yakılmış, ölenin iyi yanlarının anlatıldığı sagular söylenmiştir. Ölüm temi, İslam sonrası dönemde de edebiyatımızda varlığını devam ettirmiştir. Mersiyeler yoluyla Divan edebiyatında, ağıtlar yoluyla da halk edebiyatında önemli yer tutan ölüm hadisesi, Tanzimat sonrası edebiyatımızda, bilhassa şiirde, Fransız edebiyatının da tesiriyle metafizik bir derinlik kazanır (Ulukütük, Kasım-Aralık 2016, S. 29: 50-52).

Türk ve dünya edebiyatında ağıtla ilgili genel olarak Batı’da Rainer Maria Rilke’nin “Duino Ağıtları”, Ebu’l-Beka er-Rundi’nin Arapça “Endülüse Ağıt” şiirinden sonra bizde Tanzimat edebiyatında Abdülhak Hamit Tarhan “Makber” vb. söz konusudur.

İnsan ömrünün iki büyük hududundan sonuncusunu teşkil eden “ölüm” hadisesinin güzel sanatlara, şiire yani “ağıt” türüne ilham kaynağı olduğu bilinen bir gerçektir. Ağıtlar, şekilleri ve ilham ettikleri heyecanlar büyük ölçüde değişik olmakla beraber, bütün toplumlarda bulunur. Ağıtla methiyenin benzerlikleri olmasına rağmen ağıtın durumu daha hissidir, methiye ise daha çok övgüye yöneliktir. Bu arada ağıtın ilk ya da mersiye şeklindeki halinin Hz. Adem zamanından başladığı söylenebilir. Habil-Kabil meselesinde Habil’e karşı Hz. Adem'in söylemi akla gelmektedir. Müslümanlar arasında olduğu gibi Hristiyanlar arasında da dini törenlerde ağıt geleneğine rastlanmaktadır (Bali, 1997: 1-6).

Türklerde ağıt, yuğ merasimi ve ağıt şeklinde devam etmektedir. Göktürkler’den önce Hunlar’da (İ.Ö. 3.yy) görülmüştür. Daha sonra Uygurlar, Karahanlılar, Selçuklular eski Anadolu'da, mesela Yunus Emre divanında, Dede Korkut kitabında, beylikler döneminde, Osmanlı devrinde devam edegelen bir gelenektir. Bununla birlikte dış Türklerde (Azeri, Kazak, Kırgız, Kıpçak, Çağatay, Kerkük, Kıbrıs, Balkan Türklerinde) de ağıt geleneği vardır (Bali, 1997: 19-80).

Anadolu'da ise biri vefat ettikten sonra ağıt yakma ritüeli kalabalık bir ortamda ortaya oturmuş önüne de bir bohça konmuş bir kadın evin ölen kişisi için ağır ağır bıraktığı yokluğun büyüklüğünden, vaktiyle ne çok iyilikte bulunduğundan bahseder. Ev sahibinin verdiği son nefes ağıdın ilk nefesi olmuştur ve duyulan türkü değil boşluğun ya da ayrılığın sesidir. Ayrılık boşluk oluşturur. Geride kalanlar onun içine ölen yakınlarına vakti ile göstermedikleri ilgilerini ya da söyledikleri kırıcı sözlerini doldururlar. İkisi de vicdanı rahatsız eder durur uzun zaman. Böylece her dinleyen ölümün ayrılığa sebep olan bir fasıla aracı olduğunun idrakine varsın. Ağıtçı her zaman kadın olmaz, bazen erkek olurmuş. Taziyeye gelenler ilk hafta geliyorlarsa bu durumla karşılaşabilirmiş. Çünkü ağıt yakma 3 ya da 7 gün boyunca sürermiş. Zamanla geleneğe dönüşen ağıt yakma gurbette, askerde, hapishanede, hastanede, depremde, selde ve benzeri afetlerde ölenlerin arkasından da söylenir hale gelmiş. Bazıları ağızdan kulaklara yayılmış, bazıları kağıttan gözlere. Genellikle 6 + 5 ölçüsüyle ve dörtlük şeklinde yazılan ağıtların kiminin sahibi var kimi de anonim olarak kayıtlara geçmiş.

Mesela söyleyenin Bayburtlu Zihni olduğu şu ağıt 1828 Rus İşgali üzerine yazılmış:

Vardım ki yurdundan ayağ göçürmüş

Yavru gitmiş ıssız kalmış otağı

Camlar şirnest olmuş meyler dökülmüş

Sakiler meclisten çekmiş ayağı

Hangi dağda bulsam ben maralı

Hangi yerde görsem çeşm-i gazalı

Avcılardan kaçmış ceylan misali

Geçmiş dağdan dağa yoktur durağı

Laleyi sümbülü gülü har almış

Zevk u şevk ehlini ah u zar almış

Süleyman tahtını sanki mar almış

Gama tebdil olmuş ülfetin çağı

Zihni dert elinden her zaman ağlar

Vardım ki bağ ağlar bağı ban ağlar

Sümbüller perişan güller kan ağlar

Şeyda bülbül terk edeli bu bağı

Ağıdın ölenlerin ardından yakıldığını öğrenmiştik. Ancak yukarıda şairin toprağının elden çıkması (ülkenin ölmesi) şöyle dursun köşesinin işgale uğramasını (hastalanmasını) ölmekle eşdeğer tutmuş. Zarara uğramasına dahi izin vermeyecek onu değerlinin değerlisi kabul edecek (Kılıç, Kasım-Aralık 2016, S. 29: 72-73).

Ağıt, bir kimsenin ölümü, bir yıkılış, bir göçüş hadisesi üzerine duyulan derin üzüntüyü belirtmek için söylenen ve yazılan şiirlerdir. Ağıt, anonim halk şiirinin yaygın nazım türlerinden birisidir. Ölüm, ölüm hadisesi ve yas gelenekleriyle bağlantılı olan ağıtlar, Anadolu’da ölenin ardından ağlamak, onun iyi taraflarını öne çıkarmak ve ölümünden duyulan üzüntüyü dile getirmek için söylenir. Bu işi yapana ise “ağıtçı” denir. Bugün Anadolu’da ölüm konulu şiirlere veya ölüm vesilesiyle söylenen şiirlere “ağıt” denilmekle birlikte ağıtın Türk kültüründe uzun bir geçmişi vardır. Hun döneminden itibaren Türklerde yas törenlerinin yapıldığını, bu törenlerde ağlayıp, sızlayıp şiir söyleyen kişilerin olduğunu takip edebiliyoruz[1]. Mutasavvıf şairler de özellikle mürşidleri, ihvanları gibi yakınlarının ölümü üzerine ağıt yakmıştırlar (Bali, 1997: 14-19).

Anadolu ağıtları bizim için anonim olması, motifleri, şahısları, ölüm şekli, yer ve zamanı, inanç temeli, gelenek ve görenekler, tabiatüstü güçler, dini unsurlar, din adamları, doktor/hekim, çevre, eşya, hayvanlar muhteva bakımından görülmesi açısından önemlidir. Bu arada saz şairlerimizde ve halk hikayelerimizde de ağıtlar vardır. Sözlü kültür malzemesi olarak bizim halk edebiyatımızda önemli bir yeri kapsamaktadır. Kayıp, ayrılık ve ölüm şiirleri şeklinde tanımlanabilecek olan ağıtlar, ölüm merasimi ile olan ilişkisi düşünülerek “ölü gömme ve yas gelenekleri” üzerinde yoğunlaşmıştır (Bali, 1997: VIII-IX).

Ağıtlar, 4+3 =7, 4+4=8, 6+5=11 veya 4+4+3=11 dış yapısına sahiptir (Bali, 1997: 222-227).

Milli kültürümüzün gelecek nesillere intikali kitaplar yazılar vasıtasıyla olmaktadır. Milletlere şahsiyetini veren, onların öz benliğini oluşturan dünya üzerindeki diğer milletler arasındaki farkını ortaya koyan, maddi ve manevi soyut varlık ve değerlerinin bütünü olan kültürlerdir (Kara, 1993: 1).

Ağıtlar, bu kültür mirasımız yazılı şekilde ortaya konulması bakımından önemlidir. Bunun değişik bir türü de destanlardır denebilir. Erzincan, yazılı kaynaklara göre 1045 yılından beri 36 defa deprem yaşamıştır, gözyaşı dökmüştür. Yakın zamanımızda 1939 yılının 27 Aralık gecesi büyük bir yer sarsıntısı olmuş, şehir tamamen yıkılmış, 30-40 bin kişi hayatını kaybetmiştir. 1983 depreminin ardından da yaklaşık 10 yıl sonra 13 Mart 1992 bir ramazan akşamı 19:20 gibi büyük bir deprem daha yaşamıştır ve evler, hastaneler, camiler, kıraathaneler yıkılmıştır (Kara, 1993: I-III).

Erzincan'ın kaderi bu depremle yaşamak, depremle korkmak, depremle ölmektir. Nitekim bu 39 depreminden sonra yeniden kurulan şehir, 13 Mart 1992 depreminde aynı acıyı tatmış 653 kişi ölmüş, 4 bine yakın kişi yaralanmış, birçok işyeri hasar görmüş, konutlar yıkılmıştır. Depremlerin verdiği maddi ve manevi acılar, ızdıraplar, korkular Erzincan'ın yüreğini yakmış, onu içine kapanık yapmış, gülememiş, oynayamamış, çocuğuna bir şey bırakamamış ve bu ızdırabını, üzüntüsünü hafifletmek, rahatlatmak için ağıt yakmış, destan yakmış ve türkü yakmıştır (Kara, 1993: IV).

Dolayısıyla Kara’nın derlediği Erzincan Ağıtları ile ilgili eserde, 1939 depremi için (35), 1983 depremi için (5), 1992 depremi için şiirler yazılmıştır. En çok da 1992 depremi için 150’ye yakın şiir yazılmıştır, denilebilir.

Bu şiirler genellikle 8'li, 11’li hece ölçüsü ile yazılmış “koşma” türündedir. Destan ve ağıtların konusu deprem, depremin ortaya koyduğu olumsuzluklardır. Şiirlerde Erzincan'ın bahtsızlığı, kaderinin kötü oluşu, talihsizliği, geçim sıkıntısı, ayrılık, ölüm, yalnızlık, göç, sılayı terk etme arzusu konuları işlenmiştir. Ferdi olan ağıtlarda ise genç yaşta ölen insanların iyi yönleri, aniden ölümlerin vermiş olduğu acı ve ızdırap dile getirilmiştir. Deprem sonrası oluşan olumsuzluklardan, soğuk, çadır sıkıntısı, hastaların tedavisi, geçim sıkıntısı, göç endişesi, mesken özlemi ve insanların diğer beklentileri anlatılmıştır (Kara, 1993: IV-V).

Erzincanlı yıllardan beri birçok sıkıntı çekmiştir. Rus, Ermeni mezalimini görmüştür, ama yıkılmamış, direnmiştir. Hiçbir kötü olay, deprem felaketi kadar onu perişan etmemiştir. Yıllarca çekilen çile, emek, kurulan düzen, ümit bağlanılan baba ocağı kısa bir yer sarsıntısı ile yerle bir olur, acı ve gözyaşı geriye kalır, tekrar bir umut, yeniden bir çaba, yaşama mücadelesi, fakat yeniden bir tufan.. hep böyle olmuş. Erzincanlı bir şeyin sahibi olamamış, ümitsizlik ve dökülen gözyaşları. Bir kısmı kurtuluş diye baba ocağını terk etmiş fakat orada(İzmit) da yer sarsıntısı ile karşılaşmış, bir kısmı dayanamamış ve geri dönmüş. Yeniden başlamış işine, ama yine yer sarsıntısı, korku, ümitsizlik.

Deprem karşısındaki bu olumsuzluklar, ağıtlarda, destanlarda, türkülerde dile getirilmiş ve söylenmiş. İlimizin diğer sözlü halk anlatmalarına ve şiirlerine bakacak olursak deprem, göç, ayrılık, gurbet, hasretlik konularının işlendiğini görmekteyiz. Bu da bize o yerde yaşayanların sosyal ve kültürel yapısında nelerin etkili olduğunu açıkça ortaya koymaktadır (Kara, 1993: IV-V).

Depremin ardından yaşanan acıların ifade edilmesinde suç, zaman zaman felek, yazı, yazgı, şans, talih, baht gibi söylemler eşliğinde kadere atılmış, kader inancı hissedilir bir şekilde bu sözlü ürünlerde yer bulmuştur.

Bir kara haber ki zor konur adı

Duyanın kırılır kolu kanadı

Felek ikide bir atar tokadı

Yazım der sineye çeker Erzincan

Yazım der gözyaşı döker Erzincan (Abdurrahim Karakoç “Erzincan Depremi”)

Halide Nusret Zorlutuna, cennetten bir köşe olarak nitelendirdiği Erzincan için “Vah, Erzincan!” diyerek ilin depremden önceki durumunu ağıt yakarcasına anlatmaya çalışmıştır:

Nerde minicik yuvam, sarmaşıklı pencerem?

Nasıl bir an içinde yere geçti bir âlem?

Cennette bir köşeydin, birden oldun cehennem

Ah, güzel Erzincan’ım! Vah dertli Erzincan’ım!

Zerdali bahçeleri meyve vermez mi oldu?

Gelin kızlar bağlarda çiçek dermez mi oldu?

Gayri orda murada kimse ermez mi oldu?

Ah, güzel Erzincan’ım! Vah dertli Erzincan’ım!

Aşıklarımızdan biri de şöyle der:

Zaten Erzincan’ın bahtı karalı,

Felaketler zincirleme sıralı.

Kimi ölmüş yatar, kimi yaralı,

Yıkayıp kefene saran ağlıyor. (Âşık Duran Şıhlıoğlu “Erzincan Felaketi’ne Ağıt”)

1939 Erzincan Depremi'nde yıkılan şehir Erzincan'a ağıtlar yakılmıştır. Bunlardan biri de şudur:

Yıkılan Yurda Ağıt (1940 Taş Plak Kaydı) | 1939 Erzincan Depremi

(https://youtu.be/VhdPnylupJk )

Yukarıdaki bağlantıdan Milli Şef İsmet İnönü döneminde yaşanan deprem üzerine yakılmış ağıt dinlenebilir. Yakılan ağıt o dönemi, yaşanan acıları, yoklukları, ayrılıkları, tükenmişliği, devletin milletine elini uzatması vb. içli bir ezgiyle anlatılmaktadır.

Yine aşağıdaki bağlantıdan da Erzincan’ın önemli ozanlarından birinin duyguları dinlenebilir.

Türkü - Ağıt Erzincan .. Ali Ekber Çiçek ... Şu Yüce Dağları Duman Kaplamış

(https://youtu.be/4TaxYCzJUj0 )

1939 Depremi’nde Erzincan’ı dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün ziyareti görülmektedir.

Bu fotoğraftan esinlenilerek bugünkü Valilik Binası önündeki heykel yapılıp kaidesine yerleştirilmiştir.

Erzincan’ın yaşadığı felaketler birbirine yakın olunca bazen bu yaşanan felaketler sonrası yakılan ağıtlar da birbirine karışmıştır. Celâlî’ye ait olan bir manzume “Erzincan’a Ağıt” ismini taşımaktadır. (Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonunda, 202x150, 170x130 mm ebadında, 5 yaprak, 19 satır, rika yazısıyla, çizgili defter kağıdına, ciltsiz olan yazma, 06Ml.Yz.A 4668 arşiv numarası ile Celâlî Baba adına kayıtlıdır.) Eser 159 mısradır, aa, bb, cc, … şeklinde kafiyelenmiştir. Bu yazmayı Arap alfabesinden Latin alfabesine aktardığımızda, eserin Erzincan depremi ile ilgili olduğu görülmüştür.

Erzincan Türkiye’nin en etkin tektonik alanlarından birinde bulunduğundan tarih boyunca birçok kez deprem görmüş ve yıkılmıştır. Bu depremlerin bazıları 1047, 1457, 1583, 1666, 1784, 1888, 1930,1939’da olanlardır. Yazmanın sonundaki 10. 7. 1940 istinsah kaydı, “Erzincan’a Ağıt” manzumesine konu olan depremin şairimizin ölüm tarihi olan 1915 dikkate alındığında 1888 Erzincan depremi olduğu kanaatini uyandırmıştır. Bu nedenle bu manzumenin 1915’te vefat eden şairimizin vefatından çok sonra yazıya geçirildiği düşünülmesi yerinde olur.. Ancak manzumenin 145., 113., ve 114. Mısralarında Atatürk’ten, İsmet Paşa’dan, cumhuriyetten söz edildiği görülmektedir. 1915 yılında vefat eden şairin, Atatürk’ten, cumhuriyetten ve İsmet Paşa’dan bahsetmesi mümkün değildir. Bu manzume ile ilgili olarak bu sebeplerle unlar söylenebilir:

Evet, “Erzincan’a Ağıt” manzumesi 1888 Erzincan depremi ile ilgilidir, Bayburtlu Celâlî’ye aittir. Ancak şairin ölümünden çok sonra yazıya geçirildiği için 1939 Erzincan depremi ile ilgili mısralar müstensih tarafından daha sonra Celâlî’ye ait olmadıkları halde 1888 ve 1939 depremlerinin hatıralarının hala canlı oluşları nedeni ile her iki felaket bir çatı altında birleştirilerek esere ilave edilmiştir.
Hayır, eser Celâlî’ye ait değildir. Eserin 159. mısrasında geçen “Sivaslı” ifadesi dikkate alındığında “Erzincan’a Ağıt” manzumesi, belki de “Sivaslı” mahlası ile yazan bir baka şaire veya 1939 Erzincan depremini anlatan bambaşka bir şaire ait olabilir.
Özellikle 112. mısraya kadar Celâli’ye ait olabilme ihtimali de yüksek olan bu manzumenin 113. mısradan sonrası bir baka şaire ait olduğunu da düşündürür. “Erzincan’a Ağıt” manzumesindeki üslup Bayburtlu Celâlî’nin diğer manzumeleri ile karşılaştırıldığında, üsluplar arasında belli balı çok farklılığın olmadığı görülecektir. (Özellikle başından 112. mısraya kadar) Müstensihin manzumede söz konusu edilen mısraları, 1888 ve 1939 da Erzincan depremlerinin yurt içinde uyandırdığı infial nedeni ile ilave etmiş olduğunu düşünmekte akla uygun görünmektedir. Yani söz konusu ağıtta 1888 depremini dile getiren Celâlî’den başka, 1939 depremi ile ilgili ağıt söyleyen bir başka şairin ilave mısraları da vardır! Elimizdeki nüshanın başlığı “Erzincan’a Dair Manzumeler”dir. Bu ifade de kanaatlerimizi doğrulayan mahiyettedir. “Erzincan’a Ağıt” isimli manzume şöyledir:

Erzincan’a Dair Manzumeler

Celâlî Baba’nın Sûzili Manzumesi

Erzincan Erzincan canım Erzincan

Halsiz mi kaldın öksüz Erzincan

Sana ağlamayan yürekler taşdır

Ölenler kâmilen bize kardadır

Küçükler yavrumuz analar bacı

Çıkmaz içimizden bizim bu acı

Duvaklı gelinler kınalı kızlar

Andıkça onları yürekler sızlar

Tam uykuda iken bayanlar baylar

Çıkardı çığlıklar koptu vay vaylar

Damlar çökdü masumların başına

Karda bakmaz oldu öz kardaşına

Canını kuvvet-i narla attı dışarı

Zifiri karanlık soğuk dışarı

Baladı en soğuk günde hareket

Birdenbire düpdüz oldu memleket

Köylülere asker açmasaydı yol

Geçemezdi kardan tipiden bir kul

Kendini kurtaran kahraman oldu

Bu acı felaket pek yaman oldu

Erzincan Erzincan güzel Erzincan

Nerde kaldı seni şenleten insan

Gece gündüz sana bakanlar nerde

Senin ocağını yakanlar nerde

Nerde bülbül gibi şakrayan dudak

Hani ya derdi için yapanlar adak

Hani tarlasını ekip belliyen

Hani ateş üstünde bıçak bileyen

Elbisen olsa da giyen kalmamı

Bağda üzümleri yiyen kalmamı

Betondan binalar tadan saraylar

Nerde yaptıran o zengin baylar

Hani konağında direğin ayru

Hani kucağında uyuyan yavru

Nerde askerlerin seni koruyan

Hani hemşehrilerin seni arayan

Mektepli yavrular düşmüş cansız

İmana gelirdi gören imansız

Hani kitapların okuyan yok

Hani tezgâhların dokuyan yok

Nerde parasına güvenen zengin

Hani o güzeller sözleri geçkin

Hep cansız düşmüş kadın koca

Hizânlar üstüne yuvarlanınca

Nerde kafeslerin bülbüller ötmez

Hani ocakların dumanı tütmez

Nerde göğüs geren o hayranların

Kaldı adları o kahramanların

Da gibi yığılmış cansız cesetler

Gururlar kırılmış sönmüş cesetler

Ne hamam kalmışdır ne de külhancı

Toprağa gömülmüş yerli yabancı

Sarîr-gamı azında kalan bebekler

Beşikde boğuldu nazlı melekler

Fırınların yok nerde ekmekçi

Acından kıvrandı sağ kalan ekmekçi

Şanlı hükûmet yardıma koşdu

Aç kalanların ekmek diye koşudu

Kasaba, bakkala bak da berbere

Ahireti boyladı hep birdenbire

Ne ocaklar sönmüş konak içinde

Binlerce aile toprak içinde

Ipıssız bir şehir koskoca meydan

Evler baştanbaşa birer kabristan

Erzincan Erzincan şirin Erzincan

Şehirler içinde kaldın mı bîcan

Nerde idin memleket batıyor

Hani azaların hepsi yatıyor

Hani ahırlarında at kişnemesi

Hani çobanlarda kavalın sesi

Muallim mühendis memur doktorlar

Müfettiş polisler nerde yokdurlar

Hani dükkânında çalışan tâcir

Bütün dünya senin hâline acır

Ne mescid kalmıştır ne bir minâre

Dört gözle bakılan bizim diyâra

Hafik Espiye Zara Koyulasar

Hareketle hâlâ sallanır Niksar

Reşadiye Erbaa bir de Suşehri

Bitirdi bunları Allah’ın kahrı

Çarşamba Amasya Tokat Giresun

Hepsi yaslıdır gönülleri hüzün

Kazada kaymakam şehirde vali

Uyku yüzü görmez bütün ahali

Uykuda ölümü tadan dilberler

Hurdahaş olup yatan rençberler

Tatlı uykuda acı bir tipi

Gafil avlayan katil bir avcı gibi

Tarraka kopardı çıktı patırdı

Bir anda hep şehirleri batırdı

Mangaldan sobadan çıkan ateşler

Yakar cayır cayır insanı haşlar

Gümnamız her birinden daha acıdır

Bir de bu yangınlar canı acıdır

Ölenler bir değil on bin kişidir

İnim inim inler her kim işidir

Diri kalan varsa o da yaralı

Dermanları yoktur baları belalı

Kimi çarpılmışdır kimisi sersem

Kimi şaşırmış bir akıllı desem

Yaralılar sızlar hastanelerde

Anam babam kardeşlerim nerede

Kızgın sular çıkmış dalar kavuşmuş

Yollar kapanmış kayalar uçmuş

Bu kadar felaketin var mıdır yeri

Kimdir sallayan bu koca yeri

Firkat pek acı derin bir yara

Ölene cereme çek var mı bir çare

Bu acıyı duyan coştukça coşar

Sana yardım için her millet koşar

Alama Erzincan alama zinhar

Altundan yapa bir cumhuriyetin var

Def olsun hareket sağ olsun İsmet

Olursa hakkıyla ediyor hizmet

Haydi bugün sana biz ağlayalım

Yarın biz kimlere bel bağlayalım

Hareket sancısı bizi eziyor

Bugün insan deli gibi geziyor

Bu hareket bizi sıkdıkça sıkar

Akıl zivanadan dışarı çıkar

Bir kimse var mı canından emin

Yarına çıkmayı kim eder temin

Kurtar ulu Tanrı sen Türkiye’yi

Düşmanlara ver sen bu fırtınayı

Hâlâ yas tutar bütün memleket

Gösterme bir daha böyle hareket

Bize ders olsun da böyle vesile

Hakdan yemeyelim ikinci sille

Mimarların göe çıkar ahı

İmdada yeti ey lutf-ı ilâhi

Bizi uyandırsın bu felaketler

Sızlattı yüreği bu musibetler

Sen ister çadır kur ister baraka

İster yakına git ister ırağa

Allah’ın dediği mutlak olur

Mukadder ne ise yerini bulur

Kaçarlık göçerlik ihtimali yok

Mülk kendisinindir kimsenin malı yok

Tanrının yok mudur her ite eli

Tabiat yapıyor diyenler deli

Tabiat dediğin ateş su toprak

Dime ki bunlar da Tanrı’ya ortak

Yaradan değil mi o tabiatı

Atatürk’e veren o cesareti

Yakmayı ateşe batmayı suya

Vermiş de kendisi girmiş pusuya

Kaldıran indiren bindiren o

İnsan sana koşar arada fark bu

Tabiata koma Allaha yalvar

Aman Yarab dünya bize oldu dar

Kullar azmadıkça Halık yazmamış

Memurlardan baka var mı azmamış

Hırpalanır daim nefsine uyan

Her şeyden gerü müdür gafil uyuyan

Ey ulu Tanrımız ey rahmeti bol

Kulların şaşırdı sen göster bir yol

Hareketten hala yaslıyız yaslı

Erzincan ibretdir uyan Sivaslı (1940/7/10)

Erzincan’a Ağıt isimli manzume Arap alfabesinden Latin alfabesine çevrilerek verilmiştir. Yazmanın istinsah kaydının 1940 tarihine işaret etmesi ifade edilen eserin Celâlî’ye ait olup olamayacağı konusunda problem oluşturmaz. Söz konusu ağıtının şairimizin ölümünden (1915) sonra yazıya geçirilmiş olduğunu düşündürür. Ancak manzumenin 145., 113., ve 114. mısralarında Atatürk’ten, İsmet Paşa’dan, cumhuriyetten söz edildiği görülmektedir. Bu noktada ağıtın 1939 Erzincan depremi ile ilgili olup olmadığının, bu durumda da Celâlî’ye ait olup olmadığının tartışılması gerekir. Manzumenin başlığı “Erzincan’a Dair Manzumeler, Celâlî Baba’nın Suzili Manzumesi”dir. Bu yüzden manzumenin 1888 Erzincan depremi için Celâlî Baba tarafından söylenen bir ağıt ve 1939 Erzincan depremi ile ilgili olarak bir başka şairin söylediği ağıtla birleştirilmiş olduğu ancak müstensihin ikinci bir başlık koymadığı fikri uygun düşer. Belli bir kısmı Celâlî’nin 1888 Erzincan depremi ile söylediği bu manzumenin (özellikle 112. mısraya kadar ), belli bir kısımdan sonrası da (özellikle 113. mısradan sonrası) muhtemelen bir başka şaire ait olmalıdır. Muhtemelen de bu şair, manzumenin son mısrasından da anlaşılacağı üzere “Sivaslı” mahlasını kullanmaktadır. (Serhan Alkan İSPİRLİ (Volume: 3 Issue: 12 Summer 2010)Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Bayburtlu Celâlî’nin, Tortum Destanı ve Erzincan’a Ağıt Manzumeleri).

1939 Erzincan Depremi’nden bir görüntü

KARA HABER”

1939 Erzincan Depremi Türkiye’nin toplumsal hafızasında derin izler bıraktı. Depremin ardından şiirler yazıldı, ağıtlar söylendi, onbinlerin acısı Türk milletinin hafızasından silinmedi.

Örneğin; Büyük usta Nazım Hikmet, deprem üzerine “kara haber” adlı bir şiir kaleme almıştı. Nazım Hikmet, eski bir Erzincan türküsü olan; Erzincan’da bir kuş var Kanadında gümüş var dizesinden yola çıkarak yaşanan acılara bir çığlık oldu. O şiirin ilk bölümü şu şekilde:

Erzincan’da bir kuş var

Kanadında gümüş yok

Gitti yarim gelmedi

gayrı bunda bir iş yok.

Oy dağlar dağlar, dağlar, dağlar...

Aldı ellerine kanlı başını

Karın ortasında Erzincan ağlar...

O ağlamasında kimler ağlasın

…

ARİX

Erzincan Depremi’ne yakılmış bir ağıt da Sivas/Madımak’ta kaybettiğimiz Hasret Gültekin’in deprem bölgesine gidip derlemesini yaptığı olan Arix eseri. Aynı depremde Sivas İmranlı’nın Sarun (Arix) köyünde yitip giden iki kardeş için eylenmiş ağıt, yerle bir olan evlerin ortasında, kalanların ölenlerden daha az olduğu o kıyamet zamanlardan bize sesleniyor. Depremin gece sularında ansızın meydana geldiği söylenmektedir. Sadece insanların değil hayvanların da göçük altında kaldığı söylenmektedir. Arix köyünün yapılarını taş ve çamurdan olması can kaybını arttırmıştır.

Türkçesi:

Arix dedikleri Sarun köyünde

Deprem olduğu sene

İki yüz üç yüz mezar açıldı anne

De lê lê lê

De lo lo lo

Ay doğdu

Dolunayla

Kör olasın iki oğlun iki kızın

Biri bile damat-gelin olamadı

Kapının başındayken.

MAHKUMLARIN FEDAKARLIĞI

Bu yaşanan felaketlerde her kesimden inanılmaz güzel davranışlar da görülmüştür.

Şehirde neredeyse ayakta kalan yapı yokken tahmin edebileceğiniz gibi cezaevi binası da depremde ağır hasar görür. Açıkta kalan mahkumlara dönemin Erzincan Cumhuriyet Savcısı İzzet Akçal şu tarihi cümlelerle seslenir:

“Sizi şimdi kurtarma çalışmalarında görev almak üzere serbest bırakacağım. Aranızda civar köylerden olanlar varsa iki günlüğüne köylerine gidip, ailelerini görebilirler. Ancak bir koşulum var; hiçbiriniz kaçmayacaksınız. Canla başla çalışacaksınız. İşimiz bitince cezaevine döneceksiniz.”

Mahkumlar her sabah depremin yaralarını sarmak üzere çıkar ve akşam tekrar döner. Savcı tarafından cezaevinde her akşam sayım yapılır. Dördüncü Umumi Müfettişlik çektiği telgrafta, mahkumların bin kişiyi kurtardığını yazar. Mahkumların bu iyi niyeti ve fedakarlığı dolayısıyla TBMM’ye özel af içeren bir kanun teklifi verilir, mahkumlar ödüllendirilir. (https://tgb.gen.tr/serbest-kursu/buyuk-erzincan-depreminin-toplumsal-hafizamizdaki-izleri-27736)

Metin Çetinkaya ve R. Mustafa Temiz’in hazırladıkları “Erzincan Ağzı” kitabı 1995 yılında, örnek çalışmaları ile dikkatleri çeken Erzincan Valisi rahmetli Recep Yazıcıoğlu’nun önsözü ile Erzincan Belediyesi tarafından bastırılmıştır. Yerel yönetimler için örnek olması temenni edilen eserdeki 256 sayfada yer alan, 150‘nin üzerinde halk şairine ait ağıt ve destanlar,13 Mart 1992 Erzincan depreminde halkımızın yaşadığı gerçekleri, acıları, duyguları halkımızla paylaşmaktadır.

Bu eserdeki şair Muhittin Özel’in “Güzel Erzincan’ı Vurdu da Gitti” şiirinde ifade ettiği gibi:

“92 Yılı on üç mart günü

Azrail pençesin vurdu da gitti

Erzincan’ı acı matem bürüdü

Kadın, çoluk-çocuk demeden gitti

Viraneye döndü o güzel vatan

Görünce, feryadı çekiyor insan

Esnafın elinde kalmadı dükkân

Bakkalı esnafı vurdu da gitti

Görünce dinmiyor gözümün yaşı

Bu felaket, zalim feleğin işi

Zehir oldu içimize depremin aşı

Cenneti virane çevirdi gitti

İçim kan ağlıyor gözüm yaşardı

Cennet Erzincan’ın rengi sarardı

Atadan, dededen acep kim kaldı

Akraba ecdadı aldı da gitti.

1992 depreminden önce 1939 yılında yaşanan büyük Erzincan depremini anımsatan şair Durmuş Kaya “Otuz dokuz Anıları” şiirinde şöyle söylemektedir:

“Her yere kuruldu çeşit çeşit çadırlar

Tekrar hatırlandı 39’daki anılar

Çiçeklerden bal toplamaz oldu arılar

Gitti kefensiz yavrular

Şiirler yazıldı, ağıtlar yakıldı adına

Yine kefensiz şehitler kattın toprağına

Sahip çıkalım şehitlerin geride bıraktığına

Yüceltip de can katalım Erzincan’a.”

ERZİNCAN (SAM DEĞMİŞ)

Sam değmiş de bağlar dökmüş gazeli

Hanı harap olmuş Keşan Erzincan

Nice yiğitleri nice güzeli

Feleğin toruna düşen Erzincan

Kimi ana vermiş kimisi baba

Nice yavru vermiş gelmez hesaba

Felek kor insanı ne kaptan kaba

Tarihli felaket nişan Erzincan

Bahar gelir güller açmaz bağında

Kainat uykuda hep yatağında

Bir seher vaktinde uyku çağında

Feryadı dağlardan aşan Erzincan

Susmuş bülbülleri güller perişan

Garkolmuş toprağa kalmamış nişan

Kükredikçe dalgalara karışan

Hani Fırat ile coşan Erzincan

Dokuz kırk altıda uğradım gördüm

Veysel der içimden ağladım durdum

Bu ulu Tanrı'dan isteyin yardım

Gayret kuşağını kuşan Erzincan

Aşık Veysel Şatıroğlu (https://www.antoloji.com/erzincan-sam-degmis-siiri/)

Bu depremden 53 yıl kadar sonra 1992 Depremi ile ilgili ağıtlar da gidenlerin ardından yürektekilerin yansımasıdır.

“Erzincan yüreğim yaktı dağladı

Sel oldu gözümün yaşı çağladı

Sana yedi cihan ağladı

Erzincan, Erzincan, güzel Erzincan…” (https://sonsoz.com.tr/deprem-agitlari/ (Yahya Aksoy, 24 Ağustos 2017)

ERZİNCAN’DA DEPREM

On üçü günlerden, doksan iki Mart
On dokuz yirmiye gelince saat
Depremin elinden yedik bir tokat
Kimileri öldü, kimisi sakat