Dr. Öğr. Üyesi Yasin Mahmut YAKAR

          Erzincan köklü tarihsel geçmişiyle zengin bir halk kültürüne sahiptir. Bu zengin kültürel birikim beraberinde ciddi bir folklorik yoğunluğu getirmektedir. Bu bağlamda çalışmanın konusunu Erzincan folklorunda yer alan dualar, beddualar ve tekerlemeler oluşturmaktadır.

1. DUA

          Dua sözcüğü Türkçe Sözlük’te (2011: 725) “Tanrı'ya yalvarma, yakarış için söylenen dinî metin” olarak tanımlanmaktadır. İlkel toplumlarda inanç, sihir, büyü ve fallardan unsurlar alınarak beslenen dualar; sağlık, hastalık, mahsulün bereketi, yağmurun yağması, tehlike ve felaketlerin mala gelmemesine, doğumdan ölüme kadarki merasimlerde iyi ve doğru olduğuna inanılan müspet dileklerin, ruhi ve fikri ifadesini dilde kazanır. Dua, İslamiyet’le düzen ve ahenk kazanmış, bugünlere kadar hayatiyetini devam ettirmiştir (Bayraktar, 1994: 28).

          Keskin (2018: 43) dua ile ilgili şu tespitleri yapmaktadır:

1. Dua, belirli bir amaca dönük olarak doğaüstü güçlere sığınma, onlardan yardım isteme eylemi olarak en eski uygarlıklardan ve inanç sistemlerinden en güncel inanç biçimlerine kadar inanç alanının genel bir unsuru, ibadet/tapınma biçimidir.
2. Dua aynı zamanda, söz konusu ibadetler sırasında kullanılan ifadelere, metinlere verilen bir addır. Bu doğrultuda hem “övgü” ve “yakarış”, hem de yakarış sonucunda elde edilen bir kazanım sonucunda “teşekkür”, teolojik anlamda duaların başlıca türlerini meydana getirmektedir.
3. Diğer kutsal ve evrensel dinlerde/inanç sistemlerinde olduğu gibi İslam teolojisi içerisinde de dua hem bir ibadet biçimidir ve hem de tüm ibadet biçimleri içerisinde kendine yer bulan, asli unsurlardan biridir.
4. Evrensel olarak duaların yöntemleri temelde birbirine benzerdir: Sığınılacak güce karşı hitap+problemin/istenilen/dilenen şeyin arzı+duanın kabulü için başvurulan ek yöntemler.
5. Dualar her yerde edilebilmekle birlikte, belirli mekânlarda ve bağlamlarda edilen duaların daha makbul olacağı inancı yaygındır.

Erzincan yöresine ait dualar incelendiğinde aşağıdaki özellikler öne çıkmaktadır:

          Erzincan yöresine ait duaların çoğunlukla muhatap kişiye/kuruma iyi dilekler içerdiği görülmektedir. Bu özelliği içeren atasözlerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

* Allah devlete millete zeval vermesin.

* Allah iki cihanda yüzünü ak etsin.

* Allah anana babana bağışlasın.

* Allah görünür görünmez gazadan beladan esirgesin.

* Allah iman ile Kur’an ile ölmeyi nasip etsin.

* Allah seni başımızdan eksik etmesin.

* Allah din iman kuvveti versin.

* Allah başa kadar versin.

* Allah başa kadar bal yedirsin.

* Dar gün görmiyesen.

* Dert görmiyesen.

* Eviniz şen olsun.

* Eksik olma.

* Göğsünde ak tüyler bitsin.

* Gün görüp murat alasın.

* Hayırlı ömür süresin.

* İki cihanda yüzün ağ olsun.

* Muhannete muhtaç olmuyasan.

* Ömrün uzun olsun.

* Su gibi uzun ömrün olsun.

* Son nefeste Allah adını anmayı nasip ede.

* Tutduğun altın ola.

* Uşahlarıyın mürüvvetini göresen.

* Yolun açık olsun.

* Yediğin içtiğin helal olsun.

* Yüzün ağ olsun.

Erzincan yöresine ait dualarda muhatap kişinin kötülüklerden korunması dileğini içeren unsurlar yer almaktadır. Bu dualar:

* Allah esirgesin.

* Allah görünür görünmez kazadan beladan esirgesin.

* Allah ayağını taşa dokundurmasın.

* Elin ayağın dert görmesin.

* Şeytanın şerrinden emin olasın.

Erzincan yöresine ait kimi dualarda vefat etmiş kişilere rahmet ve iyi dileklerin yer aldığı dikkat çekmektedir:

* Allah anana babana rahmet eylesin.

* Allah geçmişlerine rahmet etsin.

* Allah gani gani rahmet etsin.

* Anan baban nur içinde yatsın.

* Geçmişlerinin canına değsin.

* Mekanı cennet olsun.

* Ölmüşlerinin canına değsin.

* Ölmüşlerine rahmet.

* Ruhu şad mekanı cennet olsun.

* Toprağınca yaşıya.

Yöreye ait kimi dualarda ise maddi bakımdan iyi dileklerin yer aldığı görülmektedir:

* Allah bereket versin.

* Allah sofranıza Halil İbrahim bereketi versin.

* bereket versin.

* Bereketini bul.

* Birin bin olsun

* Boş keseye el uzatmayasan.

* Bereketini gör.

* Kısmetin bol olsun.

* Kısmetin açık olsun.

* Nasibin kısmetin bol olsun.

* Yokluk görmiyesen.

         Erzincan folklorunda yer alan duaların kiminin ise ölüm, kaza gibi kötü olaylar karşısında teselli içeriği taşıdığı görülmektedir:

* Allah canına sağlık versin.

         * Allah beterinden saklasın.

         * Gördüğünüz göreceğiniz bu olur inşallah.

2. BEDDUA

         Türkçe Sözlük’te beddua “birinin kötü duruma düşmesini gönülden isteme, ilenme, ilenç, kargış; beddua etmek, ilenmek, intizar etmek”; beddua sinmek” ilencin tutması yüzünden birinin işi sürekli ters gitmek”; birinin bedduasını almak “biri tarafından kendisine ilenilmek” şeklinde açıklanmıştır (2011: 292). Beddualar, çaresiz olan, acı çeken, kötülüğe maruz kalan bir insanın rahatlamak, teskin olmak gayesiyle söylediği, kötü düşünce ve dilekleri kapsayan, söze orijinallik veren, ifadeyi güçlendiren kalıplaşmış sözlerdendir (Aydın, 2015: 10). Türklerin İslamiyet’i kabulünün ardından bir kişinin ya da nesnenin Tanrı’nın ya da insanların sevgi ve ilgisinden yoksun kalmasını, kötülüğe uğramasını dilemek amacıyla başvurulan sözlere Türk kültüründe genel olarak beddua denilmiştir (Keskin, 2018: 56).

         Erzincan yöresine ait beddualarda da yukarıda belirtilen özelliklere rastlamak mümkündür. Yöreye ait beddualar incelendiğinde önemli bir kısmının kişinin sağlığı ve maddi durumuyla ilgili kötülük dilekleri içerdiği, kişinin öldükten sonraki yaşamına ait olumsuz dileklerin de azımsanmayacak derecede çok olduğu görülmektedir. Bunlardan sağlık ve maddi durumla ilgili olanlarını aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür:

 

* Ayahların gırıla.

* Ağzın kitleşe.

* Avu gözleren perde gele.

* Başaan beynen ağrılar tikile.

* Allah iş vere, aş vermeye.

* Dermansız derde düşesen.

* Dişlerin kerpetene gele.

* Elin ayağın tutmaya.

* Ele bi derde düşesen ki derman bulunmaya, dermansız gidesen.

* Gözüyin elifi söne.

* Gözlereern perde ine.

* Gazanduğuyun hayrını görmiyesen.

* İki yahan bir araya gelmeye.

* Mer mer meleyesen.

* Medder galasan.

* Nüzül yendüresen.

* Ocağın söne, gapına gara kilit asıla.

* Ocağında baykuşlar öte.

* O boydan yukarı çıkmayasan.

* Ölün gele.

* Ömrün tükene.

* Paran dağ, cebin delik ola.

* Rızgın kesile.

* Sırtın teneşüre gele.

* Teneşüre çıhasan.

* Yağlı urganlara gelesin.

* Yurdun yuvan dağıla.

Bedduaya muhatap kişinin öldükten sonraki yaşamına ilişkin kötü dilekler içeren beddualar ise şunlardır:

 

* Ateş hırtlıgiyi yaha.

* Ateşte yanasan.

* Allah’ın hışmına uğrayasan.

* Cehennemin dibinde olasan.

* Cehennemin esveresi.

* Cehenneme direk olasan.

3. TEKERLEME

         Tekerleme, bir takım ses tekrarları, kelime oyunları ile mısra sonu ve mısra başı kafiye veya ses benzerlikleri olarak tanımlanmaktadır. Şiir düzenine uydurulmuş, belli bir anlam ifade etmeyen birtakım kelimelerin sıralanmasından meydana gelirler. Tekerlemeler, beklenmedik bir sırada, daha çok çocukları şaşırtarak eğlendirir ve keyiflendirir  (Albayrak, 1983: 67).

Boratav’a (1982: 135) göre tekerlemeleri dört grupta toplamak mümkündür.

3.1. Masal Tekerlemeleri

         Masallarda, başta, ortada ve sonda olmaz üzere değişik yerlerde kullanılır. Bu tekerlemelerin gayesi seyirciyi hazırlamak, konuya ilgisini çekmektir. Aşağıda Erzincan yöresine ait masal tekerlemelerine ilişkin bir örnek yer almaktadır.

“Evvel zaman içinde,

Kalbur saman içinde,

Deve tellal iken,

Pire berber iken,

Ben anamın beşiğini,

Tıngır mıngır sallar iken,

Var varanın, sür sürenin,

Destursuz bağa girenin,

Dayak yemesi çok olurmuş.

Kasap olsam sallayamam satırı,

Nalbant olsam nallayamam katırı,

Neyleyeyim ki dost ve ahbap hatırı.” 

 

3.2. Oyun Tekerlemeleri

         Daha çok çocuk oyunlarında söylenen tekerlemelerdir. Bu tekerlemeler, çocuklar tarafından oyun oynamak için meydana getirildiği gibi başka gayeler için de meydana getirilmiş olabilirler. Bu tekerlemelerin kimilerinde anlamsız kelimelere rastlamak mümkündür. Erzincan yöresine ait tekerlemelerde de az da olsa anlamsız kelimelere rastlanmaktadır.

“Co co,/ Ceni ceni co,/ Fransiyolita,/ As mas ko.”

“Birden ikiden,/ Üçten dörtten,/ Saydım seksen,/ Üç yüz doksan,/ Fan fin bin.”

“İ ni ci, mi, ni ci,/ Kim bi rin ci.”

“Edine nine,/ Bedine nine,/ Suya düşmüş,/ Kadın nine./ Alçık balçık,/ Sen kal, sen çık.”

“Ya ondadır,/ Ya şundadır,/ Keçe külah / Başındadır.”

 

3.3. Tören Tekerlemeleri

         Bu tekerlemelerin daha çok çocuklar tarafından düğünlerde, bayramlarda, yağmur duası törenlerinde söylendiği bilinmektedir. Erzincan yöresinde hem yağmurun yağması için hem de yağan yağmurun durması için çocukların söylediği tekerlemeler mevcuttur. Yağmurun yağması için söylenen tekerleme:

“Yağ yağ yağmur,

Teknede hamur,

Yerde çamur,

Ver Allah’ım ver,

Bir sulu yağmur.”

Yağmurun durması için söylenen tekerleme ise :

“Hucirik geldi kapıya,

Mayil oldu yapıya,

Veren versin, vermeyenin,

Kara tavuğunun kıçında kala.”

 

3.4. Bağımsız Tekerlemeler

         Bu tekerlemeler, güldürmek ve eğlendirmek için sık sık tekrar edilirler. Bağımsız tekerlemeler belirli bir gayeye yönelmiş değillerdir. Erzincan yöresine ait bağımsız tekerlemelerde de bu özelliği görmek mümkündür.

“Yaşar yaşar yaş ekmek,/ Haniya bizim beş ekmek?/ Beş ekmeğin yarısı,/ Yaşar Bey’in karısı.”

“Köpek girdi değirmene,/ Değirmenci attı kötek,/ Köpek yedi hem kötek,/ Hem de kepek.”

“Mehmet Mehmet meledi,/ Gökten toprak eledi,/ Çaput maput koymadı,/ Her yanına doladı.”

 

“Tedarikim,/ Torba dikim,/ Yazın koyum,/ Kışın yeyim.”

“Aralık aradan,/ Ocak karadan,/ Şubat az,/ Mart yaz.”

 

---

REFENCES/KAYNAKLAR

Albayrak, M. (1983). Folklorumuz ve Erzincan. Erzincan: .Erdav Kitabevi.

Aydın, E. (2015). Türk Kültüründe Dua ve Beddua Fenomeni. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Bayraktar, M. (1994). Kültürel Yönleri ile Anam Babam Erzincan. Ankara: Aydoğdu Offset Matbaacılık.

Boratav, P. N. (1982). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.

Keskin, A. (2018). Türk Kültüründe Alkışlar (Dualar/İyi Dilekler)  ve Kargışlar (Beddualar/Kötü Dilekler): Metin ve Bağlam Merkezli Bir İnceleme. Yayımlanmamış doktora tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Uçar, M. (1998). Erzincan Örf ve Adetlerimizden Bir Demet. Erzincan: Erzincan Belediyesi Yayını.

Türkçe Sözlük (2011). TDK. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.