ERZİNCAN'DA CİRİT OYUNU

Cirit in Erzincan

Dr. Öğr. Üyesi Asuman KARABULUT

 

 

 

Giriş

         Ata sporlarımızdan biri olan ciritin kelime anlamı “soyulmuş hurma dalı” olsa da, kullanım anlamındaki şekliyle, yani atlı sporda kullanılan mızrağa benzer, ağaçtan yapılmış düzgün bir değnek (Gezder, 2002: 9) olarak hafızalara yerleşmiştir. Geçmişi uzun yıllara dayanan bu spor dalının asıl amacı eski çağlarda olduğu gibi fiziksel eğitimdir. Bilindiği üzere ilk çağlarda insanlar her zaman zinde ve savaşa hazır durumda kalabilmek için olimpiyat oyunları gibi bir takım etkinlikler düzenlerlerdi. Araba yarışı, koşma, mızrak atma, okçuluk gibi müsabakaların yapıldığı bu olimpik oyunlar hem kişilerin atletik yeteneğini arttırır hem de askeri bir eğitim almalarını sağlardı (Sowerby, 2012: 95).

Cirit de buna benzer sebeplerle eski çağlarda Türkistan coğrafyasında yaşayan Türkler arasında oynanırdı. Onlar, savaş vasıtası atlarını ve savaş yapacak askerlerini barış zamanlarında güçlü ve devamlı dinç tutmak için savaşı spor haline getirerek belli kurallarla cirit oynarlardı. Bunun yanı sıra güreş, gülle atma, doğancılık (yırtıcı kuşlarla avlanma) gibi oyunlar da oynanırdı (Kafesoğlu, 1997: 287). Askerleri teşvik edebilmek ve onların mücadele azmini keskinleştirmek adında da oyunlarda başarılı olanlar ödüllendirilir ve yarışmalar cazip hale getirilmeye çalışılırdı(Gezder: 28). Amaç ise o devirlerde insan topluluklarının boş zamanlarında hem zamanlarını iyi geçirmelerini sağlamak, hem de savaşa her an hazır olabilmek için çalışmalar yapmaktı(Gezder: 29).

 

         Cirit Oyununun Kuralları

         Oyun vasıtası olarak kullanılan cirit, süvari askerlerinin kullandığı harp aletlerinden olan mızrağa benzemektedir. Mızraktan farkı ise rakibine zarar vermemek adına ucunun sivri olmamasıdır. Ciritin ölçüleri ise 110 santimetre uzunluğunda, 3 santimetre çapında başlayıp, diğer uca doğru 2 santimetrelik çapa kadar incelmektedir. Cirit, ağaçtan -tercihen kavak, karaağaç, gürgenden- yapılmış düzgün bir değnektir(Gezder: 9).

         Cirit Sporu; bir takım oyunudur. Ciritçilerden oluşan yedi kişi ve yedi attan oluşan bir takıma “alay” denilmektedir.  Oyunu 9 hakem yönetir, her müsabakada bir “oyun baş hakemi”, bir “yazı baş hakemi”, iki “yazı hakemi”, iki “yan çizgi hakemi”, bir “orta saha hakemi”, iki “angajman hakemi” yer alır. Oyun iki devreden oluşmaktadır ve 70 dakika sürer. Yapılan her hamle ve hareketin artı veya eksi puanı vardır (http://www.erzincankulturturizm.gov.tr/TR-57416/cirit.html (16.05.2019)).

       

        Ciritçiler oyuna başlamadan önce kendi aralarında tek çift diye kura çekerler, daha sonra ise saha için kura çekimine başlarlar. Böylece çiftler sahanın bir başına, tekler de diğer başına geçerler. Atlar 10 metrelik bir alan içerisinde hareket ederler. Önce tek kurasını çekenlerden birisi atını ustalıkla ilerleterek diğer grubun sahasına 25-30 metre kala içlerinden birine ciritini atar ve ani bir dönüşle kendi sahasına gelmeye başlar. Karşı takımda yer alan kişi buna ulaşmak ve ciritini atmak için atını bütün gücüyle koşturur. Yetişirse ciritini o kişiye atar. Yetişemez ise diğer gruptan birine atar ve bu şekilde oyun devam eder. Yere düşen ciritler çöğen denilen ucu halkalı bir çubukla yerden alınır. Usta ciritçiler çöğen kullanmaz.

Atın üzerinden eğilerek ciriti yerden alır. Ciriti havada yakalanan kişi cezalı düşer. Üçüncü sefere kadar oyuna katılamaz (Uçar, 1998: 319-320).

         Cirit oyununun icra edildiği spor sahası ise 40 metre eninde 150 metre boyunda, dikdörtgen şekilde kum veya toprak bir alandan oluşur. Cirit için daha önceden tespit edilmiş alanlar bellidir. Genellikle, köstebek yuvası olmayan taşsız ve düz bir arazi tercih edilir. Katılım çok olduğu zaman bu saha daha da büyütülür. Bu alan içerisinde 5 metre içerisinde atların durabileceği bir “alay durağı” ile “atış alanı” arasında kalan 10 m yasak saha, orta çizgiye doğru 10 metreye atış sahası denir. Bu alanlar kesik kırık çizgilerle belirtilir. Ciritçilerin bu alana girmeden cirit atması yasaktır. “Kesme” rakip atın diğer atlıya yetişmesi ve kuyrukla atın aynı hizaya gelmesidir[i]. Cirit manevra türü oyunların başında gelmektedir. Binicinin başarısı ve ustalığı onun at üzerindeki hareketleriyle ve ciriti tutma, onu kullanma, hatta hedefe isabet ettirme başarısı ile ölçülür. İyi cirit oynayan usta kişiler, uzun kış gecelerinde ciritin nasıl oynanacağı hakkında gençlere öğütler verir (Uçar: 319-320).

         Ciriti atarken atın arka ayaklarının havaya kalkması ile hareket daha verimli hale gelir. Herhangi bir anormal durum olmadıkça gelen ciritin havada yakalanması işin ustalık isteyen yanıdır. Oyun esnasında en fazla üç değişiklik yapılır. Çıkışlarda erken çıkış ihlali, yasak saha ihlali ve çift çıkış ihlalinde oyuncular kendi alayına döndürülürler. Bir ciritçi alay durağında tam çark veya yarım çark ile ciritini atar ve isabet ettirirse +3 puan alır. Ata vuruş puan sayılmaz. Sporcunun kafa kol bölgesi tehlikeli olduğundan buraya cirit atıldığında ceza sayılır.

Rakip oyuncunun ciritini yakalamak +3 puan, ciritini 10 metre olmadan atan oyuncuya -3 puan verilir. Tekrarında ise oyuncu atılır.

Oyunda hakemin kararına uymayan oyuncu oyundan çıkarılır. Yerine yeni bir oyuncu alınmaz. Binicinin attan düşmesi -3 puan, tekrarlanırsa -6 puan, tekrar edilirse ihraç edilir, yerine oyuncu alınmaz. Kesme yapan oyuncu atına sahip çıkmayıp karşı alay sahasına girerse -1 puan alır. Rakip ciritten kendini kurtarmak için eğer boşatmaya +1 puan verilir (Kolektif, 1998: 483).

       Erzincan’da cirit 1950-1960’lı yıllarda Ürek köyü merasında “cirit meydanı” denilen yerde yapılırdı. Kumsal bir düzlük olan bu meydana komşu köylerden (Mollaköy, Yaylabaşı, Ekrek, Cencige, Zekkık, Tılhas, Mağaçur, Çatal….vb.) gelen cirit meraklıları toplanır ve cirit oyunu oynarlardı. Zamanla Atlı spor kulübünün kurulmasıyla Terzi Baba’nın altındaki çayırlık alan belediye tarafından düzenlenerek cirit meydanı olarak hizmete sunuldu. 1980’li yıllardan itibaren bu saha kullanılmaya başlamış ve halen işlevini sürdürmektedir.

 

       Cirite çıkmadan önce atı süslemek, özellikle atın kuyruğunu bağlamak gerekmektedir. Aksi halde acemi ciritçilerin ciritleri, atın kuyruğuna dolanarak atı düşürebilir (Uçar: 319).

       Cirit atları üç yaşına bastığı zaman eğitilmeye başlanır. Binici atı kendi huyuna göre yetiştirir. Bu iş oldukça zor ve sabır isteyen bir iştir. Ata ne zaman koşacağı, ne zaman duracağı, ne zaman hangi yöne döneceği uzun bir eğitim dönemiyle öğretilir. Binicinin her kıpırdanışı at için bir işaret, bir emirdir. Bu nedenle oyundaki başarının yarısı biniciye yarısı ata aittir. Oyun alanında sürekli davul ve zurna bulunur. Nedeni ise oyuncuları, atları ve oyun düzenini coşturmak, seyredeni heyecanlandırmaktır[i].

[i] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

 

       Bu sporda sporcu kıyafetleri; kemerli, kol ağızlı, şeritli hâkim yaka gömlek, kloş pantolon, süvari çizmesi, cirit sopası, atın teçhizatı, eğeri, huşu bezi, başlık ve gem’den oluşur[i].

        Erzincan’da Cirit

[i] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

       Cirit oyununun Erzincan’daki geçmişi 19.yy. ortalarına kadar gitmektedir. Ancak ünlü binicilerin isimlerinin kaydedildiği yıllar 1950’lerdir. Daha sonra 1967’de Pulur Tepesi cirit alanı olarak seçilmiş ve 1983’te Molla Köyü Tepesi’nde bu spor sevilen kişilerce gayri resmi olarak Pazar günleri bir eğlence olarak yapılmaya devam etmiştir. Erzincan’da cirit resmi spor hüviyetine 1990’lı yıllarda kavuşmuştur. 1993 yılında da ikinci olarak Tepecik atlı spor kulübü kurulmuştur. Erzincan’da bu spor Fırat’ın güneyindeki köylerde daha yaygın olup kuzeyde ise Çakırman ve Akyazı köylerinden katılım olmaktadır. Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü, atların geliş gidişini kolaylaştırmak için Terzibaba semtinde Belediye Kavaklığı üzerinde Türkiye’de bir benzeri daha olmayan cirit alanı yapmıştır. Erzincan’da bulunan ve faaliyet gösteren iki kulüp arasında da faaliyet programları gereği resmi müsabakalar yapılıp çeşitli ödüller verilmektedir[i].

[i] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

        21-23 Ekim 1994 tarihinde Türkiye’de ilk olarak şehirlerarası cirit müsabakası Erzincan’da organize edilmiş olup bu organizasyonda da ilimizin cirit alanındaki başarıları gerek basında gerekse kamuoyunda yerini bulmuştur[i].

        Erzincan, cirit oyunlarında ileri düzeyde olup Türkiye genelinde ise önemli bir yere sahiptir. Erzincan’da çok eskilere dayanan cirit, düğünlerde de oynanmaktadır. Yarışlar düzenlenerek halkın ilgisi çekilmeye çalışılır. Yarışlardan sonra birinci olan oyuncuya çeşitli ödüller verilir[ii].

 

[i] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

[ii] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

 

          Erzincan’ın bu spora yatkınlığı cirit oyununun oynayana çeviklik, sağlamlık kazandıran bir savaş sanatı olmasından, savaşa hazırlayıcı bir milli spor olmasından ileri gelmektedir[i].

          Ata sporumuz olan ciritin tarihi Erzincan’ın ilçelerinden Tercan’da da çok eskilere dayanır. Dini ve milli bayramlarda, düğünlerde dostlukları daha da sağlamlaştırılmak adına cirit oynanırdı. Ancak 1980’li yıllara gelindiğinde Tercan’da ciritin eskisi kadar sık rağbet görmediği ve önemini kaybettiği görülmüştür. Buna rağmen Küllüce, Kalecik, Karacaören köylüleri bu sporla bağlarını koparmayarak Tercan Köroğlu Atlı Spor Kulübü çatısı altında bu sporun unutulmasına göz yummayarak Erzincan’da yapılan Cirit müsabakalarına katılarak göstermişlerdir[ii].

[i] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

[ii] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

 


REFERENCES/KAYNAKÇA

Kitaplar

GEZDER, N., (2002). Geleneksel Sporlarımızdan Atasporu Atlı Cirit, Erzurum.

KAFESOĞLU, İ., (1997). Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınevi, İstanbul.

Kolektif, (1998). Cumhuriyetimizin 75. yılında Tercan, Tercan Kaymakamlığı ve Belediye Başkanlığı, Ankara.

SOWERBY, R., (2012). Yunan Kültür Tarihi, Çev. Özgür Umut Hoşafçı, İnkılap Kitabevi, İstanbul.

UÇAR, M., (1998). Erzincan Örf ve Adetlerimizden Bir Demet, Erzincan Belediyesi Yayınları, Erzincan.

İnternet Kaynakları

http://www.erzincankulturturizm.gov.tr/TR-57416/cirit.html (16.05.2019).


[1] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

[1] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

[1] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

[1] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

[1] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

[1] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

[1] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

[1] Metin Çankaya tarafından 21 Ekim 1994 tarihinde gerçekleştirilen Erzincan kültürü üzerine araştırma

TOP